Ва ўладаў РБ ёсць план на «лічбавую незалежнасць». Вось што яны плануюць (і так, нагляду стане яшчэ больш)

Лічбавы суверэнітэт па-беларуску

У канцы 2024 года Савмін Беларусі зацвердзіў новую стратэгію па ўзмацненні кантролю ў лічбавай прасторы — Канцэпцыю лічбавага суверэнітэту да 2030 года.

Лічбавы суверэнітэт трактуецца ў гэтай канцэпцыі, як «неад’емнае права дзяржавы» самастойна кіраваць нацыянальнай ІТ-інфраструктурай, а таксама кантраляваць інфармацыйныя рэсурсы, каб «абараняць свае інтарэсы і праводзіць незалежную палітыку».

Вось што прапануюць аўтары канцэпцыі.

1) Трэба распрацаваць беларускае ПЗ, каб не залежыць ад замежнікаў.

Прапануецца стварыць нацыянальнае ПЗ з адкрытым доступам, як гэта ўжо зрабілі Індыя, Бразілія, Венесуэла, Эквадор, Уругвай, Балівія і іншыя.

Для распрацоўкі нацыянальнага ПЗ і іншых інавацый плануецца «стымуляванне навукова-даследчага сектара» праз дзяржпраграмы. Гэта павінна «нарасціць кадравы патэнцыял», у тым ліку па напрамках «штучны інтэлект» і «аналітыка вялікіх даных». Плануецца прыцягваць замежных спецыялістаў: «супрацоўнікаў стартапаў, заснавальнікаў і інвестараў».

На базе адкрытага ПЗ за кошт бюджэтных сродкаў хочуць стварыць айчынную аперацыйную сістэму, сістэму кіравання базамі даных, ПЗ асяроддзя віртуалізацыі, комплекс офісных праграм і вэб-браўзер. І потым увесь софт аб’яднаць у нацыянальны рэестр айчыннага ПЗ.

Падкрэсліваецца, што залежнасць ад замежнага софту сёння цягне высокія выдаткі на яго закупку. Купленае да ўвядзення санкцый ПЗ цяпер часта застаецца без тэхнічнай падтрымкі з-за санкцый. Гэта крытычна, паколькі такія прадукты задзейнічаны ў ключавых вытворчых працэсах. А імпартнае абсталяванне шырока выкарыстоўваецца ў сістэмах электроннага ўрада, праектах «разумных» гарадоў і рэгіёнаў, а таксама ў тэлекамунікацыях. Санкцыі і перабоі з пастаўкамі камплектуючых пагражаюць стабільнасці гэтых сістэм.

2) Трэба знізіць залежнасць ад замежных вытворцаў і ў сферы мікра- і радыёэлектронікі: «павялічыць вытворчасць кампанентнай базы».

3) Трэба павялічваць долю айцішнікаў і кампаній ПВТ, якія працуюць над «нацыянальным софтам».

Таму дзяржарганізацыі сутыкнуліся з адсутнасцю айчынных аналагаў замежных аперацыйных сістэм і сістэм кіравання базамі даных, спецыялізаваных праграм для 3D-мадэлявання і іншых, а таксама з праблемамі сумяшчальнасці распрацаваных раней інфармацыйных сістэм са свабодным ПЗ.

Арыентацыя беларускіх распрацоўшчыкаў ПЗ на заходні рынак прывяла да таго, што атрыманне замоваў стала магчыма толькі на ўмовах рэлакацыі ў замежныя юрысдыкцыі. А ўнутры краіны малыя і сярэднія арганізацыі, стартапы сутыкнуліся са складанасцямі ў пошуку інвестыцый з-за санкцый. Таму адна з праблем сёння, на думку аўтараў Канцэпцыі, — утрыманне айчынных распрацоўшчыкаў ПЗ.

Зараз толькі каля 4% работнікаў заняты ў сферах, якія забяспечваюць лічбавы суверэнітэт Беларусі. Гэта прыкметна менш, чым мэтавы паказчык Еўрасаюза — 10% да 2030 года. Сітуацыя з кадрамі ў ВНУ таксама складаная: ІТ-спецыялісты не хочуць выкладаць з-за нізкіх заробкаў і бюракратыі.

Белкамнагляд — будучы «назіральнік» за інтэрнэтам?

Яшчэ адна ідэя ўладаў — стварыць у Беларусі орган, які будзе кантраляваць і цэнзураваць лічбавую прастору.

У пачатку года Міністэрства інфармацыі Беларусі накіравала Google афіцыйную прэтэнзію, абвінаваціўшы ў садзейнічанні «інфармацыйным правакацыям».

Кіраўнік Мінінфарма Марат Маркаў выказаў незадаволенасць, што беларускія карыстальнікі працягваюць чытаць незалежныя медыя, выцесненыя з краіны, а Google не блакуе спасылкі на рэсурсы, прызнаныя ў Беларусі экстрэмісцкімі. Гэта, на думку Маркава, прыраўноўваецца да падтрымкі забароненых структур і парушае нацыянальнае заканадаўства.

У сувязі з гэтым міністр прапанаваў стварыць у Беларусі самастойны дзяржаўны орган, аналагічны расійскаму Раскамнагляду — Белкамнагляд. Новы рэгулятар, па яго задуме, будзе кантраляваць сферу сувязі, ІТ- і медыяпрасторы і зможа больш жорстка рэагаваць на дзеянні замежных платформаў.

— Функцыі Белкамнагляду, які плануецца стварыць, да канца не ясныя, — кажа юрыстка Святлана Бабінцава. — У нас ужо ёсць Міністэрства інфармацыі, якое сочыць за недабрасумленнай рэкламай, рэкламай алкаголю, прадухіляе распаўсюджванне парнаграфіі і гэтак далей і ўжо зараз адсочвае гэтыя пытанні ў прафілактычных мэтах. Таму не бачу неабходнасці ў стварэнні асобнага цэнзуруючага органа.

У сілавікоў — усё больш кантролю за сецівам

• Яшчэ з кастрычніка 2022 года ў Беларусі дзейнічае Указ № 368, які пашырыў паўнамоцтвы спецслужбаў па кантролі за інтэрнэтам. Цяпер аператары сувязі, уладальнікі сайтаў і анлайн-сэрвісы абавязаны прадастаўляць праваахоўным органам даныя карыстальнікаў у рэжыме рэальнага часу, а таксама падключаць спецабсталяванне па патрабаванні МУС, КДБ або ААЦ.
• У чэрвені 2024 года былі прынятыя папраўкі ў Крымінальны і Крымінальна-працэсуальны кодэксы: цяпер сілавікі могуць блакаваць інтэрнэт-рэсурсы, нумары тэлефонаў і электронныя пошты ў межах барацьбы з кібермахлярствам. А таксама праводзіць «агляд лічбавай інфармацыі» без прысутнасці ўладальніка гэтай інфармацыі.
• У студзені 2025 года Наццэнтр абмену інтэрнэт-трафікам атрымаў права без суда ануляваць даменныя імёны рэсурсаў, прызнаныя шкоднымі для «нацыянальных інтарэсаў». Але яшчэ ў красавіку 2024 АЦК ануляваў дамены як «экстрэмісцкія» і адключыў доступ да 20 навінавых сайтаў у абыход судовай працэдуры.

— Сайт — гэта актыў, у які былі ўкладзеныя грошы на распрацоўку, падтрымку, які генеруе прыбытак, — каментуе юрыст Міхаіл Кірылюк. — У любой нармальнай прававой сістэме блакіроўка або адабранне дамена без рашэння суда — падстава для пазову аб кампенсацыі стратаў з-за немагчымасці працягваць працу.

Акрамя таго, улады ўзяліся за кантроль над банкаўскімі і фінансавымі аперацыямі, якія здзяйсняюць беларусы.

29 жніўня 2023 года Аляксандр Лукашэнка падпісаў указ аб мерах па супрацьдзеянні несанкцыянаваным плацежным аперацыям. Указ уступіў у сілу ў сакавіку 2024 года. Ён дазваляе МУС, КДБ, падатковай, ААЦ і СК атрымліваць аўтаматызаваны доступ да дадзеных аб банкаўскіх аперацыях фізасоб праз Аўтаматызаваную сістэму аналізу аперацый (АСАА), уключаючы электронныя грошы і «падазроныя» пераводы.

Акрамя гэтага банкі ў Беларусі абавязалі дзяліцца данымі аб пакупках фізасоб у замежных інтэрнэт-магазінах. Адпаведная пастанова Міністэрства па падатках і зборах Беларусі запрацавала 1 мая 2025 года.

Фактычна ў Беларусі адбываецца фінансавы маніторынг фізасоб у рэжыме рэальнага часу. Гэта робіць любыя данаты і пакупкі празрыстымі для дзяржавы.

«Можна папрасіць знаёмага сілавіка паглядзець плацяжы кампаніі»

— У нармальных юрысдыкцыях доступ да банкаўскай таямніцы магчымы толькі на падставе рашэння суда або санкцыі пракурора пры наяўнасці падстаў, — кажа юрыст Міхаіл Кірылюк. — Гэта робіцца дзеля балансу інтарэсаў сілавых органаў і карыстальнікаў. У Беларусі ж сілавікі выбудавалі сістэму пад сябе. У іх стандартны аргумент: маўляў, пакуль мы будзем пісаць запыты аб прадастаўленні інфармацыі — ад аператыўніка да следчага, ад следчага да пракурора, ад пракурора назад — злачынцы ўжо выведуць грошы і схаваюцца. Таму патрэбен анлайн маніторынг дадзеных.

Юрыст упэўнены, што «такія дадзеныя ўжо прадаюцца».

— Дапусцім, я працую ў Coca-Cola і мне цікава, якія абароты ў Pepsi. Можна папрасіць знаёмага сілавіка паглядзець плацяжы кампаніі, калі не патрабуецца ніякіх абгрунтаванняў. Такі маніторынг ператвараецца ў інструмент для нядобрасумленнай канкурэнцыі. У нармальных юрысдыкцыях крыніца ўлады — грамадзяне і бізнес. Тыя, хто плацяць падаткі. Таму лагічна, што дзяржава імкнецца забяспечыць гэтым грамадзянам камфортную прыватнасць, а бізнесу — абарону канфідэнцыйнай і камерцыйнай інфармацыі.

Захоўванне дадзеных, іх абарона і стабільнасць доступу — гэта аснова ІТ-індустрыі, падкрэслівае Кірылюк:

— Уявім, калі заўтра ў Ірландыі, дзе зарэгістравана Meta, журналіст выявіць, што дублінскі паліцэйскі атрымаў доступ да фінансавых транзакцый кампаніі ў тры кліка, а далей распараджаецца гэтай інфармацыяй па сваім меркаванні. Ніякай празрыстасці, ніякай адказнасці… Ён можа нічога не зрабіць, а можа прадаць гэтую інфармацыю ўмоўна Паўлу Дурову. І калі ўлады не адрэагуюць, не зменяць законы, не ўвядуць фільтры доступу, то ўжо праз паўгода-год найбуйнейшыя карпарацыі пачнуць адводзіць інфраструктуру, пераносіць серверы, дамены.

У Беларусі некаторыя банкі абавязалі сваіх кліентаў інфармаваць аб замежных паездках. У адваротным выпадку транзакцыі могуць быць заблакаваныя. Юрыст лічыць, што гэта проста меры перасцярогі ва ўмовах санкцый:

— Што тычыцца, напрыклад, Альфа Банка, які абавязаў кліентаў інфармаваць аб замежных паездках, то ён, хутчэй, спрабуе працаваць «як можа». Калі кліент 10 гадоў нікуды не выязджаў, а потым раптам паехаў за мяжу і там правёў плацеж, сістэма можа аўтаматычна ўспрыняць гэта як анамалію і заблакаваць карту. Таму банк аддае перавагу загадзя папярэдзіць: «Паведаміце нам, калі збіраецеся куды-небудзь ехаць, інакш мы за наступствы не адказваем».

Магчыма, маніторынг фінансавых аперацый грамадзян — нармальная міжнародная практыка?

Юрыстка Святлана Бабінцава указвае на тое, што міжнародная сістэма супрацьдзеяння адмыванню грошай і фінансавання тэрарызму дзейнічае ва ўсіх краінах, але ў Беларусі «такое адчуванне, што закон накіраваны не столькі на барацьбу са злачыннасцю, колькі на абмежаванне правоў і свабод».

— Ёсць паняцце падазроных угод, нетыповых, — кажа яна. — Напрыклад, чалавек раптам выязджае за мяжу і пачынае здымаць буйныя сумы. Банк можа звязацца з кліентам або часова прыпыніць аперацыі да высвятлення абставін. Я, напрыклад, калі ездзіла за мяжу з Беларусі, загадзя званіла ў банк і папярэджвала: «Планую паездкі ў такія-то краіны, прашу не лічыць мае аперацыі падазронымі». Не хацелася б застацца без доступу да грошай за мяжой. Пытанне ў іншым: хто і навошта атрымлівае доступ да гэтых дадзеных? Прэвентыўны кантроль — гэта заўсёды тонкая мяжа паміж рэальным прадухіленнем злачынстваў і парушэннем правоў і свабод грамадзян.

У Еўропе ўсё ж больш прытрымліваюцца прынцыпу, што патрэбен суд або хаця б узбуджаная крымінальная справа. Беларуская практыка больш жорсткая, бліжэй да аўтарытарных краін накшталт Кітая або Расіі. У Еўропе доступ да банкаўскай інфармацыі магчымы толькі па афіцыйным запыце. Таксама ў Еўропе няма абавязацельства папярэджваць банк аб сваіх паездках. Адзінае, калі кліент здзяйсняе нетыповыя аперацыі, гэта можа быць успрынята як падазроныя паводзіны.

Таксама ў Еўропе дзейнічае права абскардзіць доступ да банкаўскіх дадзеных. Як гэта тэхнічна працуе — не падкажу, але ёсць закон аб GDPR, абароне персанальных дадзеных. Там прапісаны правілы апрацоўкі дадзеных і паказана, каму яны могуць перадавацца. Калі банк перадаў дадзеныя кліента без санкцыі пракуратуры або судовага рашэння, кліент можа падаць у суд і абскардзіць дзеянні банка.

Разумных відэакамер, што сочаць за беларусамі, за 5 гадоў стала больш у 600 разоў

Па тэме

Разумных відэакамер, што сочаць за беларусамі, за 5 гадоў стала больш у 600 разоў