За апошнія пару гадоў у Беларусі з’явіліся новыя законы і ініцыятывы па ўзмацненні кантролю ў лічбавай сферы. Улады хочуць ствараць айчыннае ПЗ, заснаваць новы орган цэнзуры ў інтэрнэце, сачыць за фінансавымі аперацыямі беларусаў (і не толькі). Распавядаем падрабязней пра гэтыя планы.
За апошнія пару гадоў у Беларусі з’явіліся новыя законы і ініцыятывы па ўзмацненні кантролю ў лічбавай сферы. Улады хочуць ствараць айчыннае ПЗ, заснаваць новы орган цэнзуры ў інтэрнэце, сачыць за фінансавымі аперацыямі беларусаў (і не толькі). Распавядаем падрабязней пра гэтыя планы.
У канцы 2024 года Савмін Беларусі зацвердзіў новую стратэгію па ўзмацненні кантролю ў лічбавай прасторы — Канцэпцыю лічбавага суверэнітэту да 2030 года.
Лічбавы суверэнітэт трактуецца ў гэтай канцэпцыі, як «неад’емнае права дзяржавы» самастойна кіраваць нацыянальнай ІТ-інфраструктурай, а таксама кантраляваць інфармацыйныя рэсурсы, каб «абараняць свае інтарэсы і праводзіць незалежную палітыку».
Вось што прапануюць аўтары канцэпцыі.
1) Трэба распрацаваць беларускае ПЗ, каб не залежыць ад замежнікаў.
Прапануецца стварыць нацыянальнае ПЗ з адкрытым доступам, як гэта ўжо зрабілі Індыя, Бразілія, Венесуэла, Эквадор, Уругвай, Балівія і іншыя.
Для распрацоўкі нацыянальнага ПЗ і іншых інавацый плануецца «стымуляванне навукова-даследчага сектара» праз дзяржпраграмы. Гэта павінна «нарасціць кадравы патэнцыял», у тым ліку па напрамках «штучны інтэлект» і «аналітыка вялікіх даных». Плануецца прыцягваць замежных спецыялістаў: «супрацоўнікаў стартапаў, заснавальнікаў і інвестараў».
На базе адкрытага ПЗ за кошт бюджэтных сродкаў хочуць стварыць айчынную аперацыйную сістэму, сістэму кіравання базамі даных, ПЗ асяроддзя віртуалізацыі, комплекс офісных праграм і вэб-браўзер. І потым увесь софт аб’яднаць у нацыянальны рэестр айчыннага ПЗ.
Падкрэсліваецца, што залежнасць ад замежнага софту сёння цягне высокія выдаткі на яго закупку. Купленае да ўвядзення санкцый ПЗ цяпер часта застаецца без тэхнічнай падтрымкі з-за санкцый. Гэта крытычна, паколькі такія прадукты задзейнічаны ў ключавых вытворчых працэсах. А імпартнае абсталяванне шырока выкарыстоўваецца ў сістэмах электроннага ўрада, праектах «разумных» гарадоў і рэгіёнаў, а таксама ў тэлекамунікацыях. Санкцыі і перабоі з пастаўкамі камплектуючых пагражаюць стабільнасці гэтых сістэм.
У якасці арыенціра прыводзяцца еўрапейскія законы аб лічбавых паслугах (DSA) і лічбавых рынках (DMA). Напрыклад, у ЕС рынак «разумных даных» (Smart Data) у 2025 годзе ацэньваецца ў 829 мільярдаў еўра (у 2018 годзе ён складаў 301 мільярд еўра, або 2,4% ВУП ЕС).
Беларусь хоча гэтак жа, але пры гэтым адзначаецца, што айчынныя арганізацыі пакуль не зацікаўлены ў стварэнні і сістэматызацыі набораў даных для аналізу і манетызацыі. Акрамя таго, шырока выкарыстоўваецца імпартная тэхніка і пірацкае ПЗ. І самае галоўнае — мала хто разумее, навошта пераходзіць на свабоднае (адкрытае) праграмнае забеспячэнне, якія ў яго перавагі.
Таму для ўкаранення ПЗ з адкрытым кодам у Беларусі плануюць стварыць нарматыўна-прававую базу, якая будзе рэгуляваць пытанне прыярытэтнага выкарыстання такога софту. Апрацоўка даных (захоўванне копіі) у абавязковым парадку павінна будзе адбывацца на тэрыторыі Беларусі.
2) Трэба знізіць залежнасць ад замежных вытворцаў і ў сферы мікра- і радыёэлектронікі: «павялічыць вытворчасць кампанентнай базы».
3) Трэба павялічваць долю айцішнікаў і кампаній ПВТ, якія працуюць над «нацыянальным софтам».
Аўтары Канцэпцыі абураюцца, што стварэнне нацыянальнага софту сёння — не прыярытэт для буйных ІТ-кампаній у Парку высокіх тэхналогій, хоць яны там на асаблівым эканамічным рэжыме. Асноўныя прадукты ПВТ па-ранейшаму арыентаваны на экспарт.
Таму дзяржарганізацыі сутыкнуліся з адсутнасцю айчынных аналагаў замежных аперацыйных сістэм і сістэм кіравання базамі даных, спецыялізаваных праграм для 3D-мадэлявання і іншых, а таксама з праблемамі сумяшчальнасці распрацаваных раней інфармацыйных сістэм са свабодным ПЗ.
Арыентацыя беларускіх распрацоўшчыкаў ПЗ на заходні рынак прывяла да таго, што атрыманне замоваў стала магчыма толькі на ўмовах рэлакацыі ў замежныя юрысдыкцыі. А ўнутры краіны малыя і сярэднія арганізацыі, стартапы сутыкнуліся са складанасцямі ў пошуку інвестыцый з-за санкцый. Таму адна з праблем сёння, на думку аўтараў Канцэпцыі, — утрыманне айчынных распрацоўшчыкаў ПЗ.
Зараз толькі каля 4% работнікаў заняты ў сферах, якія забяспечваюць лічбавы суверэнітэт Беларусі. Гэта прыкметна менш, чым мэтавы паказчык Еўрасаюза — 10% да 2030 года. Сітуацыя з кадрамі ў ВНУ таксама складаная: ІТ-спецыялісты не хочуць выкладаць з-за нізкіх заробкаў і бюракратыі.
У дакуменце таксама падкрэсліваецца важнасць супрацоўніцтва з іншымі краінамі, асабліва з «сяброўскімі». Беларусь зацікаўлена ў сумесных праектах у сферы лічбавага развіцця, асабліва калі частка вытворчасці высокатэхналагічнай прадукцыі будзе перанесена на яе тэрыторыю. Размова ідзе аб такіх напрамках, як мікраэлектроніка, радыёэлектроніка, «жалеза» і праграмна-апаратныя рашэнні.
Яшчэ адна ідэя ўладаў — стварыць у Беларусі орган, які будзе кантраляваць і цэнзураваць лічбавую прастору.
У пачатку года Міністэрства інфармацыі Беларусі накіравала Google афіцыйную прэтэнзію, абвінаваціўшы ў садзейнічанні «інфармацыйным правакацыям».
Кіраўнік Мінінфарма Марат Маркаў выказаў незадаволенасць, што беларускія карыстальнікі працягваюць чытаць незалежныя медыя, выцесненыя з краіны, а Google не блакуе спасылкі на рэсурсы, прызнаныя ў Беларусі экстрэмісцкімі. Гэта, на думку Маркава, прыраўноўваецца да падтрымкі забароненых структур і парушае нацыянальнае заканадаўства.
У сувязі з гэтым міністр прапанаваў стварыць у Беларусі самастойны дзяржаўны орган, аналагічны расійскаму Раскамнагляду — Белкамнагляд. Новы рэгулятар, па яго задуме, будзе кантраляваць сферу сувязі, ІТ- і медыяпрасторы і зможа больш жорстка рэагаваць на дзеянні замежных платформаў.
Раскамнагляд — галоўны орган інтэрнэт-цэнзуры ў Расіі. Ён блакуе сайты і сацсеткі, патрабуе выдалення «непажаданай інфармацыі», сочыць за СМІ і кантралюе захоўванне персанальных даных. Правайдары абавязаны падключаць спецабсталяванне (СОРМ), якое дазваляе сілавікам адсочваць трафік і званкі. З 2022 года Раскамнагляд актыўна блакуе незалежныя медыя, антываенныя рэсурсы і VPN-сэрвісы, ператвараючыся ў інструмент лічбавага падаўлення і кантролю.
Раскамнагляд стаіць за самымі гучнымі блакіроўкамі ў рунэце. У розны час пад забарону траплялі LinkedIn, Twitter (запавольванне трафіку), а з 2022 года — дзясяткі незалежных медыя: «Медуза», «Дождж», «Радыё Свабода», «Настоящее Время», «ОВД-Инфо», «Важно», «Zona.Media» і іншыя. Таксама блакаваліся антываенныя сайты, рэсурсы праваабаронцаў, старонкі Вікіпедыі. З канца 2022 года Раскамнагляд актыўна змагаецца з VPN-сэрвісамі і ананімайзерамі, каб абмежаваць доступ да абыходу цэнзуры.
— Функцыі Белкамнагляду, які плануецца стварыць, да канца не ясныя, — кажа юрыстка Святлана Бабінцава. — У нас ужо ёсць Міністэрства інфармацыі, якое сочыць за недабрасумленнай рэкламай, рэкламай алкаголю, прадухіляе распаўсюджванне парнаграфіі і гэтак далей і ўжо зараз адсочвае гэтыя пытанні ў прафілактычных мэтах. Таму не бачу неабходнасці ў стварэнні асобнага цэнзуруючага органа.
Калі Белкамнагляд стане органам палітычнай цэнзуры ў інтэрнэце, то гэта будзе азначаць яшчэ большае абмежаванне доступу да інфармацыі і абмежаванне свабоды слова.
— Сайт — гэта актыў, у які былі ўкладзеныя грошы на распрацоўку, падтрымку, які генеруе прыбытак, — каментуе юрыст Міхаіл Кірылюк. — У любой нармальнай прававой сістэме блакіроўка або адабранне дамена без рашэння суда — падстава для пазову аб кампенсацыі стратаў з-за немагчымасці працягваць працу.
Міністр унутраных спраў Іван Кубракоў заяўляў, што ўсталяванне новых камер відэаназірання — частка падрыхтоўкі да выбарчых кампаній 2024 і 2025 гадоў. Цяпер пастаянны доступ да запісаў камер назірання маюць амаль усе сілавыя органы Беларусі: МУС, КДБ, МНС, ДФР, Савбяз, ААЦ і СК.
У Мінску на 2023 год дзейнічала больш за 6 000 камер відэаназірання. Да 2026 года ў планах было — павелічэнне да 30 000 у рамках Рэспубліканскай сістэмы маніторынгу грамадскай бяспекі (РСМГБ), якая сінхранізуецца з базамі МУС. Камеры аснашчаюцца сістэмай распазнавання твараў для фіксацыі парушэнняў. З 29 студзеня па 4 лютага 2025 ДАІ ужо выкарыстала Рэспубліканскую сістэму маніторынгу для кантролю кіроўцаў, якія размаўляюць па тэлефоне за рулём.
Акрамя таго, улады ўзяліся за кантроль над банкаўскімі і фінансавымі аперацыямі, якія здзяйсняюць беларусы.
29 жніўня 2023 года Аляксандр Лукашэнка падпісаў указ аб мерах па супрацьдзеянні несанкцыянаваным плацежным аперацыям. Указ уступіў у сілу ў сакавіку 2024 года. Ён дазваляе МУС, КДБ, падатковай, ААЦ і СК атрымліваць аўтаматызаваны доступ да дадзеных аб банкаўскіх аперацыях фізасоб праз Аўтаматызаваную сістэму аналізу аперацый (АСАА), уключаючы электронныя грошы і «падазроныя» пераводы.
Акрамя гэтага банкі ў Беларусі абавязалі дзяліцца данымі аб пакупках фізасоб у замежных інтэрнэт-магазінах. Адпаведная пастанова Міністэрства па падатках і зборах Беларусі запрацавала 1 мая 2025 года.
Фактычна ў Беларусі адбываецца фінансавы маніторынг фізасоб у рэжыме рэальнага часу. Гэта робіць любыя данаты і пакупкі празрыстымі для дзяржавы.
— У нармальных юрысдыкцыях доступ да банкаўскай таямніцы магчымы толькі на падставе рашэння суда або санкцыі пракурора пры наяўнасці падстаў, — кажа юрыст Міхаіл Кірылюк. — Гэта робіцца дзеля балансу інтарэсаў сілавых органаў і карыстальнікаў. У Беларусі ж сілавікі выбудавалі сістэму пад сябе. У іх стандартны аргумент: маўляў, пакуль мы будзем пісаць запыты аб прадастаўленні інфармацыі — ад аператыўніка да следчага, ад следчага да пракурора, ад пракурора назад — злачынцы ўжо выведуць грошы і схаваюцца. Таму патрэбен анлайн маніторынг дадзеных.
Але ёсць пярэчанне: не існуе 100% добразычлівых супрацоўнікаў спецслужбаў ні ў адной краіне свету. Таму ўводзяцца абмежаванні, каб доступ да фінансавых дадзеных можна было атрымаць толькі пры наяўнасці падстаў праз суд. Калі гэтага няма, пачынаецца карупцыя — гэта ўсюды так, у любой краіне. Калі дазволіць некантраляваны маніторынг, сістэму могуць выкарыстоўваць, напрыклад, для прамысловага шпіянажу.
Юрыст упэўнены, што «такія дадзеныя ўжо прадаюцца».
— Дапусцім, я працую ў Coca-Cola і мне цікава, якія абароты ў Pepsi. Можна папрасіць знаёмага сілавіка паглядзець плацяжы кампаніі, калі не патрабуецца ніякіх абгрунтаванняў. Такі маніторынг ператвараецца ў інструмент для нядобрасумленнай канкурэнцыі. У нармальных юрысдыкцыях крыніца ўлады — грамадзяне і бізнес. Тыя, хто плацяць падаткі. Таму лагічна, што дзяржава імкнецца забяспечыць гэтым грамадзянам камфортную прыватнасць, а бізнесу — абарону канфідэнцыйнай і камерцыйнай інфармацыі.
Захоўванне дадзеных, іх абарона і стабільнасць доступу — гэта аснова ІТ-індустрыі, падкрэслівае Кірылюк:
— Уявім, калі заўтра ў Ірландыі, дзе зарэгістравана Meta, журналіст выявіць, што дублінскі паліцэйскі атрымаў доступ да фінансавых транзакцый кампаніі ў тры кліка, а далей распараджаецца гэтай інфармацыяй па сваім меркаванні. Ніякай празрыстасці, ніякай адказнасці… Ён можа нічога не зрабіць, а можа прадаць гэтую інфармацыю ўмоўна Паўлу Дурову. І калі ўлады не адрэагуюць, не зменяць законы, не ўвядуць фільтры доступу, то ўжо праз паўгода-год найбуйнейшыя карпарацыі пачнуць адводзіць інфраструктуру, пераносіць серверы, дамены.
У Беларусі некаторыя банкі абавязалі сваіх кліентаў інфармаваць аб замежных паездках. У адваротным выпадку транзакцыі могуць быць заблакаваныя. Юрыст лічыць, што гэта проста меры перасцярогі ва ўмовах санкцый:
— Што тычыцца, напрыклад, Альфа Банка, які абавязаў кліентаў інфармаваць аб замежных паездках, то ён, хутчэй, спрабуе працаваць «як можа». Калі кліент 10 гадоў нікуды не выязджаў, а потым раптам паехаў за мяжу і там правёў плацеж, сістэма можа аўтаматычна ўспрыняць гэта як анамалію і заблакаваць карту. Таму банк аддае перавагу загадзя папярэдзіць: «Паведаміце нам, калі збіраецеся куды-небудзь ехаць, інакш мы за наступствы не адказваем».
Гэта свайго роду клопат аб кліенце, але за кошт самаго кліента. Выглядае няўклюдна, але ва ўмовах абмежаванай канкурэнцыі з-за санкцый асабліва выбіраць не даводзіцца.
Юрыстка Святлана Бабінцава указвае на тое, што міжнародная сістэма супрацьдзеяння адмыванню грошай і фінансавання тэрарызму дзейнічае ва ўсіх краінах, але ў Беларусі «такое адчуванне, што закон накіраваны не столькі на барацьбу са злачыннасцю, колькі на абмежаванне правоў і свабод».
— Ёсць паняцце падазроных угод, нетыповых, — кажа яна. — Напрыклад, чалавек раптам выязджае за мяжу і пачынае здымаць буйныя сумы. Банк можа звязацца з кліентам або часова прыпыніць аперацыі да высвятлення абставін. Я, напрыклад, калі ездзіла за мяжу з Беларусі, загадзя званіла ў банк і папярэджвала: «Планую паездкі ў такія-то краіны, прашу не лічыць мае аперацыі падазронымі». Не хацелася б застацца без доступу да грошай за мяжой. Пытанне ў іншым: хто і навошта атрымлівае доступ да гэтых дадзеных? Прэвентыўны кантроль — гэта заўсёды тонкая мяжа паміж рэальным прадухіленнем злачынстваў і парушэннем правоў і свабод грамадзян.
У Еўропе ўсё ж больш прытрымліваюцца прынцыпу, што патрэбен суд або хаця б узбуджаная крымінальная справа. Беларуская практыка больш жорсткая, бліжэй да аўтарытарных краін накшталт Кітая або Расіі. У Еўропе доступ да банкаўскай інфармацыі магчымы толькі па афіцыйным запыце. Таксама ў Еўропе няма абавязацельства папярэджваць банк аб сваіх паездках. Адзінае, калі кліент здзяйсняе нетыповыя аперацыі, гэта можа быць успрынята як падазроныя паводзіны.
Таксама ў Еўропе дзейнічае права абскардзіць доступ да банкаўскіх дадзеных. Як гэта тэхнічна працуе — не падкажу, але ёсць закон аб GDPR, абароне персанальных дадзеных. Там прапісаны правілы апрацоўкі дадзеных і паказана, каму яны могуць перадавацца. Калі банк перадаў дадзеныя кліента без санкцыі пракуратуры або судовага рашэння, кліент можа падаць у суд і абскардзіць дзеянні банка.
Рэлацыраваліся? Цяпер вы можаце каментаваць без верыфікацыі акаўнта.
Боже мой... Зачем я читал это? 🤦♂️
Какой бред они планируют. Все сводится к "запрещать и не пущать"
Сделать свою ОС и назвать ее "красно-зеленая шляпа" это нам по-силам.
Если людям так хорошо живется как говорят по БТ, то зачем их так сильно, всегда и везде контролировать и все запрещать?
Чтобы по глупости своей хуже жить не начали
Кто вообще оплатит этот банкет? Что возьмут за основу, какого из восточных соседей? Откуда они выудят схемы производства деталей? И кто согласится играться в Дамоклов Меч)))
Карыстальнік адрэдагаваў каментарый 18 ліпеня 2025, 12:43
*Авторы Концепции негодуют, что создание национального софта сегодня — не приоритет для крупных ИТ-компаний в Парке высоких технологий, хотя они там на особом экономическом режиме. Основные продукты ПВТ по-прежнему ориентированы на экспорт. *
Махровый Совок и опасное заявление, которое делает почву для инвестиций еще более рыхлой. Хотя и без этого там не почва, а болото.